Author: Нуржамал Кабанбаева

Жамбыл облыстық  ЖИТС орталығының қызметкерлері О. Ж. Әбдікерімова мен Қ. Б. Аушенова Сарысу және Талас аудандарының ОАА жоспарлы сапармен барып, акушерлік сағат өткізді. Қолданыстағы НҚА сәйкес жүкті әйелдерді АИТВ-инфекциясына скрининг мәселелері талданды.

2023 жылғы 12 қазанда №2 қалалық емхана негізінде Жамбыл облысы әкімдігінің денсаулық сақтау басқармасы осы жылдың 9 айындағы «Primary Health Care» Ұлттық қауымдастығының штаттан тыс психологы мен әлеуметтанушысының қорытынды есебі бойынша облыстық жиналыс өткізді. Жиынға Жамбыл облыстық ЖИТС орталығының психологтары қатысты.

Егер күресті қауымдастықтар басқарса, әлем ЖИТС тоқтата алады. АИТВ ауыратын, одан зардап шеккен немесе қауіп төніп тұрған қауымдастықтардың ұйымдары індетке қарсы тұру үшін алдыңғы қатарда. Қауымдастықтар адамдарды өздеріне   бағытталған денсаулық сақтау қызметтерімен байланыстырады, сенімділікті арттырады, инновацияларды енгізеді, саясатты жүзеге асыруды, қызмет көрсетуді бақылайды және қызмет провайдерлерін жауапкершілікке тартады.

Бірақ қауымдастықтарға көшбасшылық жетіспейді. Қаржыландыру тапшылығы, саяси және нормативтік шектеулер, ресурстар тапшылығы салдарынан белсенділіктің төмендеуі, маргиналды қауымдастықтардағы азаматтық құқықтар мен адам құқықтарына нұқсан келтіру — осының барлығы АИТВ алдын алу және емдеу бойынша қызметтерді табысты ұсынуға және алуға кедергі келтіреді. Егер бұл кедергілер жойылса, қауымдастық ұйымдары ЖИТС жеңуге өз үлестерін қоса отырып, әлемдік ауқымда АИТВ қарсы іс-қимыл шараларына одан да үлкен серпін бере алады.

Бүгінгі күні Дүниежүзілік ЖИТС қарсы күрес күні әлеуметтік жетістіктерді тойлау күні ғана емес. Бұл қауымдастықтардың мүмкіндіктерін кеңейту және оларға осы күресті жүргізуге көмектесу үшін әрекетке шақыру. 2023 жылы Дүниежүзілік ЖИТС  қарсы күрес күні ЖИТС қарсы әрекет етуде жергілікті қауымдастық басшылығының толық әлеуетін іске асыру үшін мыналарды талап ететінін атап өтуге бағытталған:

• Қоғамдардың көшбасшылық рөлі АИТВ қарсы әрекеттің барлық жоспарлары мен бағдарламаларында, сондай-ақ осындай жоспарлар мен бағдарламаларды әзірлеу, бюджеттеу, енгізу, мониторингтеу және бағалау кезінде бекітілуі тиіс. «Бізсіз біз үшін ештеңе жоқ».
• АИТВ  қарсы әрекет ауқымының қажетті ұлғаюын қамтамасыз ету үшін қауымдастықтардың көшбасшылық рөлі толық және сенімді түрде қаржыландырылуы және барлық жағынан қолдау көрсетілуі керек. «ЖИТС эпидемиясының тоқтамауы оны тоқтатудан гөрі қымбатқа түседі».
• Бұл үрдісте қауымдастықтардың жетекші рөл атқаруына кедергі келтіретін барлық мәселелерді жою қажет. Бүкіл әлемде АИТВ қарсы әрекет шараларын жандандыру үшін қауымдастықтарға АИТВ байланысты қызметтерді ұсынуда үлкен рөл атқаруға көмектесетін, азаматтық қоғамды құруға ықпал ететін және барлығының, соның ішінде маргиналды халық топтарының құқықтарын қорғайтын қолайлы нормативтік-құқықтық орта қажет. «Зиян келтіретін заңдарды жою, құқықтар мен мүмкіндіктер беретін заңдарды қабылдау».

Қауымдастықтар дүниежүзілік ЖИТС қарсы күрес күнін басқарады,  бүкіл әлемде іс-шаралар ұйымдастырып, олардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін негізделген үндеулер жібереді. Топтар әлеуметтік желілерде бөлісетін және ЮНЭЙДС біріктіретін фотосуреттер мен бейнелер арқылы адамдар болып жатқан оқиғалардың калейдоскопы туралы түсінік ала алады, табандылық пен үмітпен шабыттана алады, жергілікті жерде әрекет етуге нақты үндеулерді тыңдай алады.

Дүниежүзілік ЖИТС қарсы күрес күніне бейімделген материалдар қазан айынан бастап Дүниежүзілік ЖИТС қарсы күрес күніне арналған  ЮНЭЙДС арнайы бетінде жарияланады. Сабақтастықты атап өту үшін науқан материалдарының түстері мен қаріптері шілде айындағы «ЖИТС жеңу жолы» басылымымен бірдей болады. Көрнекі бейнелер «ЖИТС жеңу жолы» баяндамасымен бірдей дизайн тұжырымдамасын пайдаланады, бірақ қауымдастықтардың көшбасшылық рөлін көрсету үшін «жоғарыдан төмен» бұрышы бетке бағытталған «төменнен жоғары» бұрышпен ауыстырылады. Материалдар әртүрлі елдер мен қауымдастықтарға бейімделеді.

«Көшбасшылық-қауымдастықтарға» ұраны 1 желтоқсанда ғана естілмейді. Ол осы жылдың қараша айында басталатын іс-шаралардың ұраны болады, дүниежүзілік ЖИТС қарсы күрес күні туралы баяндаманың жаршысы болады, ол қараша айының соңында жарияланады, 1 желтоқсанда шарықтау шегіне жетеді және ұзақ уақыт бойы жалғасады.

«ЖИТС тоқтату мүмкін және бұл біздің қолымызда, ЖИТС тоқтату жолына түсу үшін, әлем қауымдастықтарға осы үрдісті басқаруға мүмкіндік беру керек», – дейді ЮНЭЙДС Атқарушы директоры Винни Бианима.

АИТВ бойынша жаһандық статистика

• 2022 жылы АИТВөмір сүретін адамдардың дүние жүзінде саны 39,0 миллион [33,1–45,7 миллион] болды. ·
• 2022 жылы жаңа АИТВ-инфекциясының саны 1,3 миллион [1–1,7 миллион] болды. ·
• 2022 жылы ЖИТСбайланысты аурулардан қайтыс болған адамдардың саны 630 000 [480 000–880 000] болды. ·
• 2022 жылы 29,8 миллион адам ретровирусқа қарсы ем алды.
• Эпидемия басталғаннан бері 85,6 миллион [64,8–113 миллион] адам АИТВ жұқтырған. ·
• Эпидемия басталғаннан бері ЖИТС байланысты аурулардан 40,4 миллион [32,9–51,3 миллион] адам қайтыс болды.

АИТВ өмір сүретін адамдар

• 2022 жылы АИТВ өмір сүретін адамдардың саны 39,0 млн [33,1–45,7 млн] адамды құрады:
• 37, 5 миллион [31,8-43,6 миллион] ересектер (15 және одан жоғары).
• 1, 5 миллион [1,2–2,1 миллион] балалар (0-14 жас).
• әйелдер мен қыздар АИТВ өмір сүретін барлық адамдардың 53% құрады.
• 2022 жылы АИТВ өмір сүретін барлық адамдардың 86% [73-98%] олардың мәртебесін білді.
• 5,5 миллионға жуық адам 2022 жылы АИТВ өмір сүретінін білмеді.

АИТВ өмір сүретін және антиретровирустық терапия алатын адамдар

• 2022 жылдың желтоқсан айының соңындағы жағдай бойынша 29,8 миллион адам 2010 жылғы 7,7 миллионменсалыстырғанда антиретровирустық терапия алды.
• 2022 ж. АИТВ өмір сүретін барлық адамдардың 76% [65-89%] емделуге қол жеткізді.
• АИТВ өмір сүретін 15 жастан асқан ересектердің 77% [65-90%] және 0-14 жас аралығындағы балалардың 57% [44-78%] емдеуге қол жеткізді.
• 15 жастан асқан ересек әйелдердің o82% [69-95%] емделуге қол жеткізді, бұл 15 жастан асқан ересек мужчин 72% [60-84%] ғана қол жеткізді.
• АИТВ өмір сүретін жүкті әйелдердің 82% [64-98%] 2022 жылы вирустың ұрыққа берілуін болдырмау мақсатында антиретровирустық препараттарды қолдану арқылы емдеуге қол жеткізді.

АИТВ инфекциясының жаңа жағдайлары 

• Бұл көрсеткіш ең жоғары деңгейге жеткен 1995 жылмен салыстырғанда АИТВ жұқтырудың жаңа жағдайларының саны 59%азайды.
• 2022 жылы АИТВ-инфекциясының жаңа жағдайларының саны 1995 жылы 3,2 млн[2,5–4,3 млн] адаммен салыстырғанда шамамен 1,3 млн [1-1,7 млн] адамды құрады.
• Әйелдер мен қыздар 2022 жылы АИТВ-инфекциясының жаңа жағдайларының 46% құрады.
• 2022 жылы АИТВ-инфекциясының жаңа жағдайларының көрсеткіші 2010 жылға қарағанда 38%, 2,1 млн [1,6-2,8 млн] – дан 1,3 млн [1-1,7 млн] дейін төмендеді.
• 2022 жылы балалар арасында АИТВ-инфекциясының жаңа жағдайларының көрсеткіші 2010 жылға қарағанда 58% – ға төмендеді, 310 000 [210 000-490 000] – дан 130 000 [90 000-210 000] дейін.

ЖИТС салдарынан болатын өлім-жітім

• ЖИТС байланысты аурулардың салдарынан қайтыс болған адамдардың саны 2004 жылғы ең жоғары көрсеткішке қатысты 69%  және 2010 жылғы көрсеткішке қатысты 51%  төмендеді.
• ЖИТС 2022 жылы ЖИТС байланысты аурулардан қайтыс болғандардың жалпы саны 630 000 [480 000-880 000] болды. Салыстыру үшін бұл көрсеткіш 2004 жылы 2,0 миллион [1,5–2,8 миллион] және 2010 жылы 1,3 миллион [970 000-1,8 миллион] болды.
• ЖИТС байланысты өлім-жітім деңгейі 2010 жылдан бастап әйелдер мен қыздар арасында 55% , ерлер мен ұлдар арасында 47% төмендеді.

Негізгі тәуекел топтары 

• Бүкіл әлемде ересектер арасында (15 пен 49 жас аралығында) АИТВ орташа таралуы 0,7% құрады. Алайда негізгі тәуекел топтарының арасында медианалық таралу жоғары болды:
• 2,5 % секс-жұмыскерлер арасында;
• 7, 7% ер адамдармен жыныстық қатынасқа түсетін гейлер мен басқа ер адамдар арасында;
• 5, 0% инъекциялық есірткі қолданатын адамдар арасында;
• 10, 3% трансгендерлер арасында;
• 1, 4% бас бостандығынан айырылғандарарасында.

Әйелдер мен қыздар 

• 2022 жылғы жағдай дүние жүзіндегі барлық жаңа АИТВ-инфекцияларының 46% әйелдер мен қыздарда (барлық жастағы) болды.
• Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерінде әйелдер мен қыздар (барлық жастағы) АИТВ-инфекциясының барлық жаңа жағдайларының 63% – құрады. Барлық басқа аймақтарда 2022 жылы ерлер мен ұлдар арасында АИТВ-инфекциясының 70% астамы тіркелді.
• 2022 жылы апта сайын дүние жүзінде 15 пен 24 жас аралығындағы 4000 жасөспірім қыздар мен жас әйелдер АИТВ жұқтырды, мұндай жағдайлардың 3100-і Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерінде болды.

Тестілеу және емдеу мақсаттары (95-95-95) 

• 2022 жылы АИТВ өмір сүретін адамдардың 86% [73–98%] өз мәртебесін біледі. Өз мәртебесін білетін адамдардың 89% [75–98%] емделуге қол жеткізді. Ал терапия алған адамдардың 93% [79-98%] басылған вирустық жүктемеге қол жеткізді.
• 0 мен 14 жас аралығындағы балалар арасында 95-95-95 стратегиясы бойынша көрсеткіштер 63% [49–86%], 91% [71–98%], 81% [63–98%] әйелдер арасында, көрсеткіштер 95- 95-95 болды: 90% [76–98%], 91% [77–98%] және 93% [79–98%].
• Ерлер арасында 95-95-95 көрсеткіші: АИТВ-мен өмір сүретін ересек ерлердің 83% [70–98%] өз мәртебесін біледі, 86% [72–98%] ем алып жатыр және 94% [79–98%] басылған вирустық жүктемеге қол жеткізді.
• 2022 жылы АИТВ өмір сүретін барлық адамдардың 86% [73–98%] өз мәртебесін білді, 76% [65–89%] емделуге және 71% [60–83%] басылған вирустық жүктемеге қол жеткізді.

Инвестициялар 

• 2022 жылдың соңындағы жағдай бойынша ЖИТС қарсы тұруға 20,8 миллиард АҚШ доллары (2019 жылғы бағамен тұрақты АҚШ долларымен) бөлінді табысы төмен және орташа елдерде шамамен 60% Ішкі көздерден.
• ЮНЭЙДС 2025 жылы ЖИТС қарсы тұру үшін табысы төмен және орташа елдерде, соның ішінде бұрын табысы жоғары елдер ретінде қарастырылған елдерде ЖИТС індетін тоқтату жолына оралу үшін 29 миллиард АҚШ доллары (2019 жылғы бағамен тұрақты АҚШ долларымен) қажет болады деп есептейді.

АИТВ туралы жаһандық деректер, аймақтық деректер – 2022ж., аймақтардағы антиретровирустық терапия – 2022ж.

04.10.2023 жылы Жамбыл облыстық ЖИТС орталығында, облыстық балалар ауруханасының госпитальдық эпидемиологы А.Ә. Әбділда  ДСБ бұйрығына сәйкес стационар және басқа да медициналық мекемелер жағдайында жұқпалы аурулардың пайда болуы мен таралуының алдын алуға арналған семинар өткізді. Семинар соңында  облыстық  ЖИТС орталығының қызметкерлері осы тақырып бойынша тестілеуден өтті.

Жамбыл облыстық ЖИТС орталығының қызметкерлері Байзақ ОАА гинекологтары мен акушерлері арасында семинар-тренинг өткізді.

2023 жылғы 29 қыркүйекте Жамбыл облыстық ЖИТС орталығының негізінде «Зертханаға дейінгі кезеңде донорлықтың инфекциялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету» тақырыбында семинар өткізілді.

Семинарды облыстық қан орталығы директорының медициналық бөлім бойынша орынбасары Айдана Жомартқызы Бегелтаева және  қан сынау бөлімшесі меңгерушісінің м.а. Әсел Мырзалиқызы Құлымбетова өткізді.

Инъекциялық есірткіні тұтынушылар арасында АИТВ алдын алу.

АИТВ-инфекциясы әлемнің көптеген елдерінде денсаулық сақтаудың маңызды мәселелерінің бірі болып қала береді. Жыныстық берілу жолдарымен қатар, инъекциялық есірткіні қолдану арқылы берілу АИТВ берілуінің негізгі әдістерінің бірі болып табылады. Сондықтан инъекциялық есірткі (ИЕТА) қолданатын адамдар арасында АИТВ алдын алу үшін тиімді шаралар қабылдау қажет.

ИЕТА арасында АИТВ алдын алудың негізгі стратегияларының бірі-оларға мемлекеттік зиянды азайту бағдарламалары арқылы таза шприцтер мен инелерге қол жеткізу. Инелер мен шприцтер алмасуы АИТВ-инфекциясының таралуын азайтудың тиімді әдісі болып табылады, өйткені бұл есірткі инъекциясы арқылы вирустың таралу қаупін азайтады. Қазақстанда және басқа да көптеген елдерде инелер мен шприцтерді айырбастау бағдарламалары әзірленді, олар ИЕТА үшін қолжетімді болады.

Сонымен қатар, инъекциялық есірткі тұтынушыларының АИТВ-инфекциясының қаупі және оның алдын алу әдістері туралы хабардарлығын арттыруға бағытталған ақпараттық науқандар жүргізу қажет. Мұндай науқандарға ақпараттық брошюралар тарату, дәрістер мен тренингтер өткізу, ақпарат тарату үшін интернет пен әлеуметтік медианы пайдалану кіруі мүмкін.

Жамбыл облыстық ЖИТС орталығының алдын алу және қоғаммен байланыс бөлімі жылына екі рет облыс тұрғындары арасында ауқымды шаралар өткізеді. Қалған уақытта «Ауыл береке» және «Қайқармет» базарларының радио кабинеттерінде семинарлар, тренингтер, теледидар мен радиоға шығу, лекциялар жүйелі түрде өткізіліп тұрады.

ИЕТА арасында АИТВ алдын алудың маңызды аспектісі оларға денсаулық сақтау қызметтеріне қол жетімділікті қамтамасыз ету болып табылады. Бұған АИТВ тест тапсыру, АИТВ-инфекциясының алдын алу және емдеу бойынша кеңес алу және антиретровирустық терапияға қол жеткізу мүмкіндігі кіреді. Жамбыл облыстық ЖИТС орталығының  жанында ИЕТА жүгінетін Сенім пункттері жұмыс істейді.

ИЕТА арасында АИТВ тиімді алдын алу кешенді тәсілді қажет ететінін атап өткен жөн. Ол таза шприцтер мен инелерге қол жеткізуді ғана емес, сонымен қатар ақпараттық жұмысты, денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізуді және мемлекет тарапынан қолдауды қамтуы керек. Тек осылай ғана осы халықтың негізгі топтары арасында АИТВ-инфекциясының таралуын азайтуға болады.

Қорытындылай келе, ИЕТА арасында АИТВ алдын алу қоғам үшін маңызды міндет болып табылады. Таза шприцтер мен инелерге қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдау, ақпараттық кампаниялар жүргізу, денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізуді және мемлекеттік органдар тарапынан қолдауды қамтамасыз ету қажет. Тек бірлескен күш-жігермен ғана негізгі топтар мен жалпы халық арасында АИТВ-инфекциясының таралуын азайтуға қол жеткізуге болады.

2023 жылдың 21 қыркүйегінде Жамбыл облыстық ЖИТС орталығының қызметкерлері шақырылған қонақ: Нью-Хейвен, Коннектикут, АҚШ, Йель университетінің Қоғамдық денсаулық сақтау мектебінен доктор Роберт Хамердің қатысуымен ҚДЖАҒО өткізген вебинарға қатысты. Вебинар тақырыбы: Жасырын халық топтарына қол жеткізу үшін бейімделген іріктеу. ТЭҚ/ШЭҚ жүргізу әдістері қарастырылды: қарлы кесек және RDS. Сондай-ақ молекулалық эпидемиологияның болашағына да көңіл бөлінді.

15 қыркүйекте Астанада Тәуелсіздік даңғылы, 54, Қазақстан Республикасы Ұлттық мұражайында «ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ САЛАСЫНЫҢ ҮЗДІГІ» республикалық патриоттық байқауының жеңімпаздарын марапаттау рәсімі өтті.

Байқауды ұйымдастырушы: «Bilim-orkenieti» Ұлттық инновациялық ғылыми-зерттеу орталығы.

Қазақстан Республикасының барлық облыстарынан 117 адам байқау жеңімпаздары атанды.

Жамбыл облыстық ЖИТС орталығының бас дәрігерінің орынбасары Орынкүл Жетесқызы  осы байқаудың жеңімпазы атанып, «Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау саласының үздігі» орденімен марапатталды.

Орынкүл Жетесқызы 1999 жылдан бастап Жамбыл облыстық ЖИТС орталығында, 2003 жылдан бастап эпидемиологиялық мәселелері бойынша бас дәрігердің орынбасары қызметін атқаруда.

Бүгінгі күнге О.Ж. Абдикеримова келесі марапаттарға ие болған: «Денсаулық сақтау ісінің үздігі», «Тәуелсіздікке 25 жыл», «Тәуелсіздікке 30 жыл» және «Кәсіподаққа сіңірген еңбегі үшін».